Een rechtvaardige en eerlijke energietransitie - of helemaal geen transitie?

Boeren die hun ontevredenheid over de milieuregels van de EU uiten, stellen dat deze regels hen onevenredig veel schade berokkenen. Een ander voorbeeld waren de gele-hesjesprotesten die een paar jaar geleden in Frankrijk plaatsvonden. Toen riepen de demonstranten dat een voorgestelde brandstofbelasting oneerlijk gericht was op de lage en middenklasse. Uiteindelijk werd de belasting opgegeven als reactie op de protesten. Ook de EU heroverweegt nu de klimaatregelgeving in het licht van de aanhoudende boerenprotesten.

Is het onmogelijk om een transitie te bewerkstelligen als deze niet rechtvaardig en eerlijk is? Veel mensen denken van wel. De hoofdarchitect van de Green Deal van de EU, Frans Timmermans, zei tegen energiebedrijven en de academische wereld: "There will be a just transition or there just will be no transition." (Er komt een eerlijke transitie of er komt gewoon geen transitie.)

Instrument voor politieke campagne

Darren McCauley is hoogleraar milieu en sociale rechtvaardigheid aan de Newcastle Law School. Hij zegt dat er in een Europese context verschillende aspecten zijn van rechtvaardigheid en eerlijkheid in de energietransitie. Belangrijke overwegingen daarbij zijn onder andere ervoor zorgen dat energieprijzen betaalbaar blijven, waar energie wordt geproduceerd en waar het wordt geconsumeerd, gemeenschappen betrekken bij besluitvormingsprocessen (met inbegrip van groepen die normaal gesproken weinig invloed hebben), werknemersrechten en het onderzoeken van mogelijkheden voor gemeenschappen om eigendomsbelangen te hebben in energie-infrastructuur.

Hij noemt Schotland als voorbeeld van een land dat meer hernieuwbare elektriciteit opwekt dan het nodig heeft. Toch is energie hier duurder dan in stedelijke gebieden op het vasteland waar vaak geen energieproductie plaatsvindt. Tegelijkertijd zijn plattelandsgebieden waar de elektriciteit wordt geproduceerd, boven op die hogere elektriciteitsprijzen, vaak afhankelijk van zeer dure en CO₂-intensieve olie voor verwarming.

McCauley zegt dat mensen zich betrokken moeten voelen bij de processen die samen gaan met het vervangen van fossiele brandstoffen. Ze moeten weten waarom dingen op een bepaalde manier worden gedaan, waarom ze überhaupt worden geïmplementeerd, waarom dingen zijn geplaatst waar ze zijn en hoe dit niet alleen henzelf ten goede komt, maar ook anderen. "Koppel die dingen aan elkaar en je hebt een winnaar. Als je dat niet doet, verlies je. Mensen moeten het gevoel hebben dat de keuze om koolstofarm te worden niet alleen de keuze is die ze zouden moeten maken, maar ook de eerlijkere en betere keuze voor hen is", zegt McCauley. "Als je geen collectieve buy-in krijgt en de buy-in komt voort uit dit gevoel van eerlijkheid in de hele samenleving, dan zal eerlijk gezegd elke technologische oplossing die je kunt bedenken de energietransitie niet oplossen."

Protest en verzet

In plaats daarvan zijn we getuige van protesten en de opkomst van politici die het verzet tegen de energietransitie steeds meer als campagne-instrument gebruiken. Dit uit zich bijvoorbeeld in een verwachte stijging van de steun bij de EU-verkiezingen in juni voor partijen die tegen maatregelen zijn om de energietransitie te bevorderen. Het onderliggende idee is dat genomen maatregelen als oneerlijk en onrechtvaardig worden ervaren; hetzelfde patroon is te zien op nationaal, regionaal en lokaal niveau.

"Het is absoluut niet mogelijk om een transitie te hebben als deze niet rechtvaardig en eerlijk is", zegt McCauley, en voegt daaraan toe dat dit het geval is in bijvoorbeeld West-Europa en Noord-Amerika, maar dat deze veronderstelling steeds meer in twijfel wordt getrokken, bijvoorbeeld door de opkomst van autoritaire regimes of éénpartijstaten zoals China.

Annika Ramsköld, Head of Sustainability bij Vattenfall, een van de grootste producenten en verkopers van elektriciteit en warmte in Europa, is het hiermee eens. "Als we deze overgang niet op een rechtvaardige manier aanpakken, lopen we voortdurend tegen hindernissen aan. We weten dat dit dringend is, dus we moeten vanaf het begin zorgen voor rechtvaardigheid door alle belanghebbenden erbij te betrekken. De transitie gaat iedereen aan en als het niet rechtvaardig is, zal het gewoon niet gebeuren."

Ze vindt dat een rechtvaardige transitie een duidelijke businesscase is voor een bedrijf dat het mogelijk maken van fossiele vrijheid als doel heeft. Voor Vattenfall is een rechtvaardige transitie gebaseerd op een sociale dialoog met de betrokken belanghebbenden, het streven naar het minimaliseren van negatieve effecten, het creëren van voordelen voor de betrokken belanghebbenden en herstellen of vermijden van verslechtering van ecosystemen. De kosten en baten moeten eerlijk worden verdeeld over de hele waardeketen.

Dialoog is de sleutel

Dialoog is het belangrijkste instrument om de behoeften van belanghebbenden te begrijpen, te reageren op mogelijke negatieve gevolgen en deze te beperken, en te zorgen voor eerlijke compensatie voor degenen die nadelige gevolgen ondervinden. Dialoog helpt ook om positieve effecten te identificeren en de beste strategieën te vinden om deze te bereiken. 

Een illustratief voorbeeld van een constructieve dialoog is die met het inheemse volk Sámis, dat rendieren houdt. Zij ondervinden vaak nadelige gevolgen van de aanleg van nieuwe energie-infrastructuur in Noord-Zweden. De dialoog vond plaats toen vertegenwoordigers van het bedrijf aanvankelijk een rechte elektriciteitsleiding van punt A naar punt B als de optimale route beschouwden. Uit gesprekken met lokale gemeenschappen en rendierhouders bleek dat een iets langere en bredere route minder beperkend voor hen zou zijn, waardoor dat kleine deel van het elektrificatietraject eerlijker zou worden.

Andere voorbeelden van het eerlijker en inclusiever maken van de transitie zijn gemeenschapsfondsen die zijn opgericht bij de bouw van nieuwe windparken om lokale gemeenschappen te ondersteunen, lokaal mede-eigenaarschap en maatregelen om lokale leveranciers en medewerkers te vinden bij de bouw van nieuwe projecten en daarna voor onderhoudswerkzaamheden. Er is geen pasklare oplossing, maar nogmaals, dialoog is essentieel.

Creëren van nieuwe kansen

Een belangrijk onderdeel van een rechtvaardige en eerlijke transitie is de manier waarop medewerkers worden behandeld wanneer de het opwekken en transporteren van fossiele brandstoffen stopt. De term "eerlijke transitie" werd voor het eerst gebruikt door vakbonden in de Verenigde Staten in de jaren 1980 om op te roepen tot de vervanging van verloren banen in fossielebrandstoffenindustrie.

Annika Ramsköld zegt dat de dialoog met vakbonden van het grootste belang is geweest om de sluiting van kolencentrales in landen als Nederland en Duitsland succesvol af te handelen. Belangrijke hulpmiddelen waren individuele plannen voor de medewerkers en bij- en omscholing voor nieuwe banen bij Vattenfall of soms extern. "De energietransitie zal niet onopgemerkt blijven. Velen zullen worden beïnvloed en de focus moet liggen op het minimaliseren van negatieve effecten en het creëren van nieuwe kansen. Degenen die nadelige gevolgen ondervinden, moeten op de een of andere manier gecompenseerd worden."

Afbeelding boven artikel: Demonstrant houdt een bord vast met de tekst "Just Transition. Decarbonisation" bij de wereldwijde klimaatstaking in Melbourne op 20 september 2019. Foto: John Englart, CC BY-SA 2.0 DEED